ტექნოკრატია - რას ნიშნავს ტექნიკური მთავრობა?

24 ივნისს თბილისში აქციაზე ტექნიკური მთავრობის შექმნის იდეა გაჟღერდა. რას ნიშნავს ტექნიკური მთავრობა, როგორია მართვის ფორმები და რა ისტორია აქვს, ვრცლად შეგიძლიათ გაეცნოთ სტატიაში. 

ტექნოკრატია არის სახელმწიფო მმართველობის ფორმა, რომელშიც გადაწყვეტილების მიმღები პირების არჩევა ხდება მათი გამოცდილებიდან გამომდინარე პასუხისმგებლობის მოცემულ სფეროში, განსაკუთრებით ხშირად ეს პირები არიან სამეცნიერო ან ტექნიკური სფეროების წარმომადგენლები. ეს სისტემა აშკარად განსხვავდება წარმომადგენლობითი დემოკრატიისგან, სადაც მთავრობაში ძირითადი გადაწყვეტილებების მიმღები პირები არჩეული წარმომადგენლები არიან, თუმცა ტექნოკრატია არჩეული წარმომადგენლების აღმოფხვრას სულაც არ გულისხმობს. გადაწყვეტილების მიმღებები არჩეულნი არიან თავისი ცოდნის და საქმიანობის საფუძველზე და არა პოლიტიკური კუთვნილების, საპარლამენტო უნარების ან პოპულარობის საფუძველზე.

ტერმინი „ტექნოკრატია“ თავდაპირველად გამოიყენებოდა მეცნიერული მეთოდის გამოყენებასთან დაკავშირებით სოციალური პრობლემების გადაწყვეტის პროცესში. ყველაზე ექსტრემალურ სიტუაციაში, ტექნოკრატია არის მთელი მთავრობა, რომელიც მოქმედებს ტექნიკური ან საინჟინრო პრობლემის მოგვარების მსგავსად.

ანუ ტექნოკრატია არის ბიუროკრატიის ნებისმიერი ნაწილი, რომელსაც მართავენ ტექნოლოგიების წარმომადგენლები. ეს არის მთავრობა, რომელშიც არჩეული ოფიციალური პირები ნიშნავენ ექსპერტებს და პროფესიონალებს გარკვეული სამთავრობო ფუნქციების შესასრულებლად. სიტყვის ზოგიერთი გამოყენება ეხება მერიტოკრატიის ფორმას, სადაც ყველაზე ქმედუნარიანი მმართველია და ის არ ექცევა ინტერესების ჯგუფების გავლენის ქვეშ.

კრიტიკოსები ვარაუდობენ, რომ „ტექნოკრატიული განხეთქილება“ იწვევს ერთგვარ უფსკრულს მმართველ ორგანოებს შორის, რომლებიც იყენებენ ტექნოკრატიულ პრინციპებსა და ფართო საზოგადოების წევრებს შორის.

ტექნოკრატია - ტერმინის ისტორია

ტერმინი „ტექნოკრატია“ მომდინარეობს ბერძნული სიტყვებიდან τέχνη, „techne“, რაც ნიშნავს უნარს და κράτος, „kratos“ ნიშნავს ძალაუფლებას, როგორც მენეჯმენტში, ასევე, მთავრობაში.

კალიფორნიელ ინჟინერს უილიამ ჰენრი სმიტს, ზოგადად მიეწერება სიტყვა „ტექნოკრატიის“ გამოგონება 1919 წელს, რათა აღეწერა „ხალხის მმართველობა“, რომელიც ეფექტური გახადეს მეცნიერებმა და ინჟინრებმა“, თუმცა ეს სიტყვა მანამდეც რამდენიმეჯერ გამოიყენებოდა. სმიტმა გამოიყენა ტერმინი „ტექნოკრატია“ 1919 წლის სტატიაში „ტექნოკრატია - ინდუსტრიული დემოკრატიის მიღწევის გზები და საშუალებები“. სმიტის სტატია ეხება ინდუსტრიულ დემოკრატიას: მოძრაობას მუშების ინტეგრაციისთვის გადაწყვეტილების მიღებაში არსებული სტრუქტურების ან რევოლუციის გზით.

1930-იან წლებში, ჰოვარდ სკოტისა და მის მიერ დაარსებული ტექნოკრატიული მოძრაობის გავლენით, ტერმინი „ტექნოკრატია“ ნიშნავდა „ხელისუფლებას ტექნიკური გადაწყვეტილებების მიღებას“ ღირებულების ენერგეტიკული სერტიფიკატის გამოყენებით. სკოტმა შესთავაზა ფულის ჩანაცვლება ენერგეტიკული სერტიფიკატების ერთეულებით, როგორიცაა ერგი ან ჯოული. ის  ეკვივალენტური იყო ეროვნული ენერგიის შესაბამისი ბიუჯეტის, და შემდეგ უნდა მომხდარიყო მათი თანაბრად განაწილება ჩრდილოეთ ამერიკის მოსახლეობაში რესურსების ხელმისაწვდომობის საფუძველზე.

ყოველდღიურ ცხოვრებაში არსებობს ტერმინი ტექნოკრატი. სიტყვა „ტექნოკრატი“ შეიძლება მიუთითებდეს ვინმეზე, რომელიც ახორციელებს სახელმწიფო ძალაუფლებას თავისი ცოდნით, ან „ძლიერი ტექნიკური ელიტის წევრს“, ან „ვინმეს, ვინც ტექნიკური ექსპერტების უზენაესობის მომხრეა“.

მეცნიერები მაკდონელი და ვალბრუცი უწოდებენ პრემიერ-მინისტრს ან მინისტრს  ტექნოკრატს, თუ „მთავრობაში დანიშვნის დროს მას არასოდეს ეკავა საჯარო თანამდებობა პოლიტიკური პარტიიდან; არ არის რომელიმე პარტიის ოფიციალური წევრი; აქვს აღიარებული უპარტიო პოლიტიკური გამოცდილება, რომელიც პირდაპირ კავშირშია მთავრობაში დაკავებულ თანამდებობასთან“. რუსეთში რუსეთის პრეზიდენტი ხშირად ნიშნავდა მინისტრებს გარე პოლიტიკური წრეებიდან ტექნიკური ცოდნის საფუძველზე და მათაც „ტექნოკრატებს“ უწოდებდნენ.

წინამორბედები

სანამ ტერმინი „ტექნოკრატია“ დამკვიდრდებოდა, ტექნიკური ექსპერტების მენეჯმენტთან დაკავშირებული ტექნოკრატიული ან კვაზი-ტექნოკრატიული იდეები პოპულარული იყო სხვადასხვა ადამიანებს შორის, განსაკუთრებით ადრეულ სოციალისტურ თეორეტიკოსებში, როგორიცაა, მაგალითად, ანრი დე სენტ-სიმონი. ის ეკონომიკის სახელმწიფო საკუთრების აუცილებლობაში დარწმუნებულია, რომლის დროსაც სახელმწიფოს ფუნქცია ადამიანებზე წმინდა ფილოსოფიური დომინირებიდან გარდაიქმნა საგნების მეცნიერულ მენეჯმენტად და წარმოების პროცესების მართვაში სამეცნიერო კონტროლის ქვეშ მოექცა. დენიელ ბელი წერდა:

„სენტ-სიმონის ხედვა ინდუსტრიული საზოგადოების შესახებ, სუფთა ტექნოკრატიის ხედვა, იყო დაგეგმვისა და რაციონალური წესრიგის სისტემა, რომელშიც საზოგადოება განსაზღვრავდა თავის საჭიროებებს და აწყობდა წარმოების ფაქტორებს მათ დასაკმაყოფილებლად“.

სენ-სიმონის იდეებზე დაყრდნობით, ბელი ასკვნის, რომ რაციონალიზმის გზით  „საქმის მართვა“ ტექნოკრატიის დამახასიათებელი ნიშანია.

რუსმა მეცნიერმა და სოციალურმა თეორეტიკოსმა ალექსანდრე ბოგდანოვმა, ასევე, იწინასწარმეტყველა ტექნოკრატიული პროცესის კონცეფცია. როგორც ბოგდანოვის მხატვრულ ლიტერატურაში, ასევე, მის პოლიტიკურ ნამუშევრებში ვკითხულობთ - ის ვარაუდობდა, რომ მომავალი რევოლუცია კაპიტალიზმის წინააღმდეგ გამოიწვევდა ტექნოკრატიულ საზოგადოებას.

1913 წლიდან 1922 წლამდე ბოგდანოვი დაკავებული იყო ორიგინალური იდეების  ფილოსოფიური ტრაქტატის დაწერით „ტექტოლოგია: უნივერსალური ორგანიზაციის მეცნიერება“. ტექტოლოგია ითვალისწინებდა სისტემების ანალიზის ბევრ ძირითად იდეას, რომელიც შემდგომში განვითარდა კიბერნეტიკის განვითარების შედეგად. ტექტოლოგიაში ბოგდანოვმა შესთავაზა ყველა სოციალური, ბიოლოგიური და ფიზიკური მეცნიერების გაერთიანება, განიხილავდა მათ, როგორც ურთიერთობების სისტემებს და ეძებდა ორგანიზაციულ პრინციპებს, რომლებიც საფუძვლად უდევს ყველა ამ სისტემას.

შეიძლება ითქვას, რომ ფილოსოფოსი მეფეების პლატონური იდეა, ასევე, წარმოადგენს ერთგვარ ტექნოკრატიას, როდესაც სახელმწიფოს მართავენ სპეციალური ცოდნის მქონე ადამიანები, ამ შემთხვევაში საუბარია სიკეთის ცოდნაზე და არა მეცნიერულ ცოდნაზე. პლატონი ამტკიცებდა, რომ მათ, ვისაც უკეთ ესმით სიკეთე, უნდა მიეცეთ უფლება წარმართონ სახელმწიფო, რადგან ისინი წარმართავენ მას ბედნიერების გზაზე. მიუხედავად იმისა, რომ სიკეთის ცოდნა განსხვავდება მეცნიერების ცოდნისგან, აქ მმართველები ინიშნებიან გარკვეული ტექნიკური უნარების ფლობის და არა დემოკრატიული მანდატის საფუძველზე.

ზოგადი მახასიათებლები

ტექნოკრატები არიან ადამიანები, რომლებსაც აქვთ ტექნიკური გამოცდილება და პროფესია, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ მრავალი მნიშვნელოვანი სოციალური პრობლემის გადაჭრა შესაძლებელია გამოყენებითი ტექნოლოგიის მეშვეობით. მეცნიერ-ადმინისტრატორი გუნარ კ.ა. ნჯალსონი  ვარაუდობს, რომ ტექნოკრატები, პირველ რიგში, ხელმძღვანელობენ თავიანთი კოგნიტიური „პრობლემის გადაჭრის მენტალიტეტით“ და მხოლოდ ნაწილობრივ კონკრეტული პროფესიული ჯგუფის ინტერესებით. მათი საქმიანობა და მათი იდეების მზარდი წარმატება განიხილება გადამწყვეტ ფაქტორად ტექნოლოგიების თანამედროვე გავრცელებაში და, დიდწილად, „ინფორმაციული საზოგადოების“ იდეოლოგიურ კონცეფციაში. ტექნოკრატები შეიძლება განვასხვაოთ „ეკონომისტებისგან“ და „ბიუროკრატებისგან“, რომელთა პრობლემის გადაჭრის მიდგომები განსხვავდება ტექნოკრატებისგან.

მაგალითები

2013 წელს ევროკავშირის ბიბლიოთეკამ საკანონმდებლო ჩარჩოს შესახებ ბრიფინგზე მოიხსენია ევროკომისია, როგორც „ტექნოკრატიული ორგანო“, რომელსაც აქვს „საკანონმდებლო მონოპოლია“ ევროკავშირის საკანონმდებლო პროცესზე. ეს არის სისტემა, რომელსაც ევროპარლამენტის გადაწყვეტილებებზე  ვეტოს დადება და ცვლილებების შეტანა შეუძლია. ეს სისტემა საკმაოდ უჩვეულოა, რადგანაც კომისიას გააჩნია საკანონმდებლო ინიციატივა, რომელიც, როგორც წესი, ჩვეულებრივ ასოცირდება პარლამენტებთან.

საბჭოთა კავშირის ყოფილ მთავრობას ტექნოკრატიას უწოდებდნენ. საბჭოთა ლიდერებს, როგორიცაა ლეონიდ ბრეჟნევი, ხშირად ჰქონდათ ტექნიკური გამოცდილება. 1986 წელს პოლიტბიუროს წევრების 89% ინჟინერი იყო.

ჩინეთის კომუნისტური პარტიის ლიდერები ძირითადად პროფესიონალი ინჟინრები იყვნენ. ჩინეთის საჯარო მოხელეთა 80%-ზე მეტს აქვს ტექნიკური განათლება. ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის ხუთწლიანი გეგმის მიხედვით, მათ განახორციელეს ისეთი პროექტები, როგორიცაა ავტომაგისტრალების ეროვნული სისტემა, ჩინეთის ჩქაროსნული სარკინიგზო სისტემა და სამი ხეობის კაშხალი. თუმცა, ჩინეთის კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივნის, სი ძინპინის დროს, ინჟინრები მეტწილად შეიცვალა პოლიტოლოგებით, ეკონომისტებითა და თეორეტიკოსებით და თავად სი ძინპინი იყო ერთადერთი, რომელსაც საინჟინრო გამოცდილება აქვს ამჟამინდელ პოლიტბიუროს მუდმივ კომიტეტში.

ევროპის საპარლამენტო დემოკრატიის ქვეყნებში რამდენიმე მთავრობას „ტექნოკრატიულს“ უწოდებდნენ არარჩეული ექსპერტების („ტექნოკრატების“) არჩევით თანამდებობებზე მონაწილეობის გამო. 1990-იანი წლებიდან იტალიას ჰყავდა რამდენიმე ასეთი მთავრობა (იტალიურად Governo tecnico) ეკონომიკური ან პოლიტიკური კრიზისის დროს, მათ შორის იყო  მთავრობა, რომელშიც ეკონომისტი მარიო მონტი ხელმძღვანელობდა და მთავრობა არჩეულ პროფესიონალთა კაბინეტისგან შედგებოდა. „ტექნოკრატიულს“ უწოდებენ იმ მთავრობებს, რომლებშიც არჩეული პროფესიონალი პოლიტიკოსების კაბინეტს ხელმძღვანელობს. მაგალითად, არჩეული პრემიერ-მინისტრი საბერძნეთის მთავრობაში 2011-2012 წლებში. ეს იყო დროებითი მთავრობა, რომელსაც თავმჯდომარეობდა ქვეყნის მთავარი სტატისტიკოსი იან ფიშერი. 2013 წლის დეკემბერში, ტუნისის „ეროვნული დიალოგის კვარტეტის“ მიერ ორგანიზებული ეროვნული დიალოგის ფარგლებში, ტუნისის პოლიტიკური პარტიები შეთანხმდნენ მეჰდი ჯომაას ხელმძღვანელობით ტექნოკრატიული მთავრობის შექმნაზე.

სტატიაში „ტექნოკრატები: მანქანების გონება“ წერია, რომ სინგაპური, ალბათ, ტექნოკრატიის საუკეთესო მაგალითია: კონტროლის სისტემის პოლიტიკური და ექსპერტული კომპონენტები, როგორც ჩანს, მთლიანად გაერთიანდა იქ. ეს იყო ხაზგასმული 1993 წლის სტატიაში Wired-ის მიერ Sandy Sandforth-ში, სადაც აღწერილია კუნძულის საინფორმაციო ტექნოლოგიების სისტემა ჯერ კიდევ იმ ადრეულ პერიოდში.

ინჟინერია

სამუელ ჰაბერის შემდეგ, დონალდ სტაბილი ამტკიცებს, რომ ინჟინრებს გაუჩნდათ კონფლიქტი ფიზიკურ ეფექტურობასა და ხარჯების ეფექტურობას შორის XIX საუკუნის ბოლოს შეერთებული შტატების ახალ კორპორაციულ კაპიტალისტურ საწარმოებში. ფირმების მოგების მაძიებელი არატექნიკური მენეჯერები, რომლებიც ინჟინრებს ასაქმებენ, ბაზრის მოთხოვნის აღქმის გამო, ხშირად აწესებენ შეზღუდვებს იმ პროექტებზე, რომელთა განხორციელებაც ინჟინრებს სურთ.

ყველა რესურსის ფასები იცვლება საბაზრო წესების ზემოქმედებით, რაც ინჟინრების  გათვლებს არღვევს. შედეგად, ინჟინერი კარგავს კონტროლს პროექტებზე და მუდმივად უნდა გადახედოს საკუთარ გეგმებს. პროექტებზე კონტროლის შესანარჩუნებლად, ინჟინერი უნდა შეეცადოს გააკონტროლოს ეს გარე ცვლადები და გარდაქმნას ისინი მუდმივ ფაქტორებად.

ტექნოკრატიული მოძრაობა

ამერიკელი ეკონომისტი და სოციოლოგი ტორშტეინ ვებლენი იყო ტექნოკრატიის ადრეული მომხრე და მონაწილეობდა ტექნიკურ ალიანსში, ისევე როგორც ჰოვარდ სკოტი და მ.კინგ ჰაბერტი (ამ უკანასკნელმა მოგვიანებით განავითარა ნავთობის პიკის თეორია). ვებლენი მიიჩნევდა, რომ ტექნოლოგიური განვითარება საბოლოოდ გამოიწვევს ეკონომიკის სოციალისტურ რეორგანიზაციას. ვებლენი ხედავდა სოციალიზმს, როგორც შუალედურ ფაზას საზოგადოებაში მიმდინარე ევოლუციურ პროცესში, რომელიც გამოწვეული იქნებოდა ბიზნეს საწარმოთა სისტემის ბუნებრივი დაცემით და პროცესებში ინჟინრების მონაწილეობის გააქტიურებით. დანიელ ბელი ხედავს მსგავსებას ვებლენსა და ტექნოკრატიის მოძრაობას შორის.

1932 წელს ჰოვარდ სკოტმა და მარიონ კინგ ჰაბერტმა დააარსეს Technocracy Incorporated და შესთავაზეს ფულის ენერგეტიკული სერტიფიკატებით ჩანაცვლება. ჯგუფი ამტკიცებდა, რომ აპოლიტიკურ, რაციონალურ ინჟინრებს უნდა ჰქონდეთ უფლებამოსილება, რათა ეკონომიკა წარმართონ წარმოებისა და მოხმარების თერმოდინამიკურად დაბალანსებული დატვირთვისკენ, რითაც დასრულდება უმუშევრობა და სიღარიბე.

ტექნოკრატიული მოძრაობა პოპულარული იყო შეერთებულ შტატებში მცირე პერიოდის განმავლობაში 1930-იანი წლების დასაწყისში, დიდი დეპრესიის დროს. 1930-იანი წლების შუა პერიოდისთვის მოძრაობის მიმართ ინტერესი იკლებს. ზოგიერთი ისტორიკოსი კლებას პრეზიდენტ რუზველტის ახალ გარიგებას უკავშირებს.

ისტორიკოსი უილიამ ე. აკინი უარყოფს ამ დასკვნას, რომელშიც რუზველტზეა საუბარი. ამის ნაცვლად, აკინი ამტკიცებს, რომ მოძრაობამ პოპულარობა 1930-იანი წლების შუა პერიოდში დაკარგა. მაშინ ტექნოკრატების წარუმატებლობის შედეგად, შეიმუშავეს „სიცოცხლისუნარიანი პოლიტიკური თეორია ცვლილებების მოსატანად“.

კრიტიკა

კრიტიკოსები ვარაუდობდნენ, რომ არსებობდა „ტექნოკრატიული უფსკრული“ მმართველ ორგანოს, ანუ კონტროლირებულ ტექნოკრატებს და ფართო საზოგადოების წევრებს შორის. ტექნოკრატიული დაყოფა არის „ეფექტურობის ხარვეზები, რომლებიც არსებობს მმართველ ორგანოებს შორის, რომლებიც იყენებენ ტექნოკრატიულ პრინციპებს და ფართო საზოგადოების წევრებს შორის, რომლებიც ცდილობენ საკუთარი წვლილი შეიტანონ მთავრობის გადაწყვეტილებების მიღებაში“. ტექნოკრატია ემხრობა ტექნიკური ექსპერტების მოსაზრებებს და შეხედულებებს, რომლებიც ერთგვარ არისტოკრატიას წარმოადგენს, ხოლო ფართო საზოგადოების მოსაზრებებისა და შეხედულებების მარგინალიზაციას ახდენს.

1982 წელს თავის წიგნში „ტექნოლოგია და კულტურა“, ჟურნალის სტატიაში „ტექნოკრატიის ტექნოკრატიული სურათი და თეორია“, ჯონ გ. გუნელი ფაქტობრივად წინასწარმეტყველებს და წერს: ინტერნეტის გაჩენა 1973-1975 წლების რეცესიის შემდეგ. Gunnel აგრძელებს სამი დონის ანალიზის დამატებას, რომელიც განსაზღვრავს ტექნოლოგიის პოლიტიკურ ძალას:

1️⃣ „პოლიტიკური ძალაუფლება მიზიდულობას ტექნოლოგიური ელიტისკენ“

2️⃣ „ტექნოლოგია გახდა ავტონომიური“ და, შესაბამისად, შეუღწევადი პოლიტიკური სტრუქტურებისთვის 

3️⃣  „ტექნოლოგია (და მეცნიერება) წარმოადგენს ახალ ლეგიტიმირებულ იდეოლოგიას“ და, ასევე, იმარჯვებს ნაციონალიზმზე, რელიგიის ჯვაროსნულ სულზე, ფანატიზმზე, ცენზურაზე, რასიზმზე, დევნაზე, იმიგრაციაზე და ემიგრაციის შეზღუდვებზე, ტარიფებზე და შოვინიზმზე“.

სამივე ანალიტიკურ დონეზე, Gunnell პროგნოზირებს ტექნოლოგიების შეღწევას პოლიტიკურ პროცესებში და ვარაუდობს, რომ ამ ორის (ე.ი. ტექნოლოგია და პოლიტიკა) ერთმანეთში გადაჯაჭვულობა აუცილებლად გამოიწვევს ძალაუფლების კონცენტრაციას მოწინავე ტექნოლოგიების მფლობელების, კერძოდ, ტექნოკრატების გარშემო. Gunnell-ის ნაშრომის გამოქვეყნებიდან ორმოცი წლის შემდეგ, ტექნოლოგია და მთავრობა სულ უფრო მეტად ერწყმის ერთმანეთს. თავად ფეისბუკი შეიძლება ჩაითვალოს ტექნოკრატიულ მიკროსამყარად, „ტექნოკრატიულ ეროვნულ სახელმწიფოდ“ კიბერსივრცის მოსახლეობით, რომლის რაოდენობა ნებისმიერი ქვეყნის მოსახლეობას აღემატება.

უფრო ფართოდ, კრიტიკოსები შიშობენ, რომ სოციალური მედიის (მაგალთად, Twitter, YouTube, Instagram, Pinterest) ზრდა, „მეინსტრიმ ცხოვრებაში ჩართულობის შემცირებასთან“ ერთად, „დაკავშირებული მოქალაქეების“ რბილ იძულებას და ინდოქტრინაციას {სახელმწიფოს ან პოლიტიკური ორგანიზაციის მიერ კომპლექსური რეკლამისა და პროპაგანდის მეშვეობით მოსახლეობის ცნობიერებაში შეხედულებათა გარკვეული სისტემისა და სტერეოტიპების ჩანერგვა და ჩამოყალიბება}იწვევს.

აგრეთვე, დაგაინტერესებთ:

✅ რატომ არ მიანიჭეს საქართველოს ევროკავშირის კანდიდატის სტატუსი? - ევრონიუსი

✅ რა რეკომენდაციები უნდა შეასრულოს საქართველომ ევროკავშირის კანდიდატის სტატუსის მისაღებად?